Llysoedd Carthffosydd — Lefelau Byw

Yn 1531, pasiodd y brenin Harri VIII y Ddeddf Carthffosydd, gan greu Comisiynwyr a Llysoedd Carthffosydd i oruchwylio'r gwaith o reoli corstiroedd arfordirol, tir amaethyddol cynhyrchiol ond yn dueddol o gael llifogydd.

Roedd y Llysoedd yn gyfrifol am gynnal amddiffynfeydd môr a draenio ardaloedd isel ac roeddent yn cynnwys 'boneddigion' y sir, yn aml ynadon heddwch, a enwyd yn Gomisiynwyr. Gwnaed tirfeddianwyr unigol yn gyfrifol am gynnal amddiffynfeydd môr a ffosydd draenio, a’u gorfodi gan y Llysoedd i wneud y gwaith.

Roedd dau lys ar wahân ar gyfer Morfa Gwent a Gwastadeddau Gwynllŵg, er bod y gweithredoedd yn cael eu cadw yn yr un llyfr. Rhedodd comisiynau am 10 mlynedd, ac ar ôl hynny gwnaed deiseb i'r Goron am Gomisiwn newydd.

Roedd y Llys ar waith am y 300 mlynedd nesaf nes diddymwyd Deddf Carthffosydd yn 1930 gan y Senedd a'i ddisodli gan Ddeddf Draenio Tir. Cafodd y Llys ei ddisodli yn 1942 gan Fwrdd Draenio Mewnol Cil-y-Coed a Gwastadeddau Gwynllŵg.

Yn 2015, aeth y cyfrifoldeb i reoli'r Lefelau i Gyfoeth Naturiol Cymru, gan ddod i ben â 400 mlynedd o reolaeth leol ar y Gwastadeddau.

Mapiau Comisiynwyr Carthffosydd

Yn 1830, gorchmynnodd Comisiynwyr Carthffosydd arolwg o Wastadeddau Gwent, gan gofnodi ffiniau caeau, draenio ac amddiffynfeydd môr. Yna defnyddiwyd hyn i sefydlu cyfrifoldebau am gynnal a chadw amddiffynfeydd rhag llifogydd.

Cynhyrchwyd dau lyfr o fapiau, un ar gyfer Morfa Gwent ac un ar gyfer Gwastadeddau Gwynllŵg. Roedd y gwaith yn costio tua £440 (£27,000 yn 2018). Mae'r mapiau hardd yma bellach wedi'u cadw yn Archifau Gwent. Wrth eu gosod ar ben mapiau AO modern neu luniau o'r awyr, mae yna gryn dipyn o gydymffurfiaeth.

Darllen mwy

Symudwch y llithrydd i gymharu map modern yr OS (chwith) a map 1830 (dde):

© Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. Trwydded RSPB 100021787, Rhif Trwydded RSPB: 60271.

Mwy o straeon o’r Gwastadeddau

Trasiedi Balŵn yn Arddangosfa Caerdydd

Mae'r flwyddyn 2021 yn nodi can mlynedd ar hugain ers marwolaeth drasig Louisa Maud Evans.

Croesi'r Hafren

Mae pobl wedi bod yn croesi Aber Hafren ers miloedd o flynyddoedd. Hyd nes datblygu ffyrdd, rheilffyrdd a chamlesi o safon, yn aml dyma'r ffordd gyflymaf o gludo pobl, anifeiliaid a nwyddau dros gryn bellter.

'Bŵm' yr Aderyn y Bwn

Yn 2019, ar ôl absenoldeb o dros 200 mlynedd, gwelwyd adar y bwn yn bridio ar Wastadeddau Gwent unwaith eto.

Ffosydd a System Ddraenio

Mae rheolaeth dŵr ar y Gwastadeddau yn dibynnu ar system ddraenio gymhleth sy'n ymestyn am dros 1500km, gyda rhai rhannau tua 2000 o flynyddoedd oed.

Gout Llanbedr Gwynllŵg

Mae gwirfoddolwyr y Gwasanaeth Ymchwil a Thrawsgrifio (RATS) wedi bod yn gweithio'n ddyfal yn datgelu gwybodaeth archif anhygoel am Wastadeddau Gwent. Dyma’r gwirfoddolwr Cath Davis i ddatgelu popeth am nodwedd bwysig ar Wastadeddau Gwynllŵg.

Tu hwnt i'r morglawdd

Y tu hwnt i'r morglawdd mae anialwch gwlyb o forfeydd heli, fflatiau llaid a llethrau tywod, a dyfroedd anferth yr Aber Afon Hafren, sy’n llwythog o silt.

Y Santes Fair, Alltueryn

Adeiladwyd eglwys fach blwyf y Santes Fair Magdalen yn gynnar yn y 15fed ganrif ar ôl i’r eglwys ym Mhriordy Allteuryn, a oedd hefyd yn gwasanaethu’r plwyf, gael ei dinistrio gan storm yn 1424.

Y Santes Fair, Trefonnen

Mae cysylltiad agos rhwng hanes eglwys y Santes Fair, Trefonnen, a adnabyddir yn lleol fel “Eglwys Gadeiriol y Rhostiroedd”, â'r Priordy Benedictaidd canoloesol cyfagos yn Allteuryn.